Segment kosmetyków do pielęgnacji włosów jest niezwykle rozbudowany. Klasyczny podział rynku na produkty myjące, kondycjonujące, stylizujące i barwiące zdaje się mieć coraz większe ograniczenia. Rynek obfituje w produkty wielofunkcyjne, które łącząc w sobie pierwotne cele produktów z poszczególnych kategorii, zapewniają konsumentom ciekawsze właściwości użytkowe.
Szampony pozostają podstawowymi i niezbędnymi kosmetykami do pielęgnacji włosów, dzięki czemu nadal posiadają największy udział rynku w segmencie Hair Care. Ten wbrew pozorom „prosty” preparat myjący, ze względu na rosnące wymagania i świadomość społeczeństwa, niejednokrotnie przyjmuje formę 3 w 1, a nawet 4 w 1. Producenci kosmetyków w tak złożonym pod względem ilości marek rynku, aby zapewnić sobie konkurencyjność, dodają do podstawowej funkcji szamponów kolejne atrybuty, takie jak działanie kondycjonujące, antystatyczne, ułatwiające układanie, przeciwsłoneczne, przeciwrodnikowe, łagodzące, przyspieszające porost włosów, przeciwłupieżowe. Zachowują przy tym oczekiwane przez konsumentów właściwości aplikacyjne kosmetyków.
Wielofunkcyjność szamponów
Te wysokie wymagania wobec wielofunkcyjności szamponów stanowią spore wyzwanie podczas recepturowania kosmetyków. Dobre właściwości użytkowe produktu, jak zdolność tworzenia stabilnej piany, odpowiednia reologia, dobre właściwości oczyszczające, długie utrzymywanie świeżości włosów i skóry głowy, są trudniejsze do osiągnięcia przy jednoczesnym zachowaniu łagodnego działania produktu na strukturę włosa, silnych właściwości kondycjonujących i ułatwiających rozczesywanie czy zapewnienie sypkości włosów bez efektu elektryzowania. Konsumenci oczekują nie tylko usunięcia kurzu, sebum i resztek po produktach stylizujących, ale również miękkości i elastyczności włosów, połysku, ochrony przed przyszłymi zniszczeniami, ochrony przed wysoką temperaturą i czynnikami atmosferycznymi lub zmniejszenia aktywności gruczołów łojowych bez wysuszania włosów oraz skóry głowy. Do tego istotnym parametrem podczas dokonywania zakupu jest nie tylko sama kompozycja zapachowa formulacji, ale także zdolność długotrwałego utrzymania zapachu na włosach również po ich wysuszeniu.
Formy fizykochemiczne
Z punktu widzenia formy fizykochemicznej szampony do włosów najczęściej występują w postaci wodnych roztworów surfaktantów, rzadziej emulsji. Większość z nich, przy zachowaniu swojej podstawowej funkcji, mogłaby pozostać transparentna. Niemniej dodatek substancji silnie kondycjonujących, wykazujących mniejszą hydrofilowość, może powodować mętnienie układu. Wówczas najkorzystniejsze jest dodatkowe wykorzystanie perłotwórczych środków powierzchniowo czynnych (np. Glycol Distearate), które poza właściwościami kosmetycznymi stwarzają efekt kremowości układu z perłowym połyskiem. Natomiast dla konsumentów zmętnione roztwory surfaktantów kojarzą się z bogatszą formą, większą ilością składników pielęgnacyjnych i łagodniejszym działaniem na strukturę włosa czy skórę głowy. Z tego samego powodu mężczyźni lub kobiety z silnie przetłuszczającymi się włosami chętniej sięgają po klarowne formy. Te bowiem łączone są z silniejszym oczyszczeniem włosów i odświeżeniem skóry głowy. Należy jednak zaznaczyć, że klarowność, kremowość lub perłowość produktu nie musi mieć bezpośredniego przełożenia na jego właściwości użytkowe.
Odżywki oczyszczające
W ostatnich latach coraz częściej spotykane są szampony do włosów w postaci emulsji ze znaczącym udziałem fazy tłuszczowej. Trend ten początkowo pojawił się w segmencie produktów profesjonalnych, aby w naturalny sposób trafić na rynek detaliczny. Preparaty te nazywane są odżywkami oczyszczającymi lub odżywkami myjącymi, co jest bardzo bliskie ich właściwościom. Duża ilość składników pielęgnacyjnych w postaci kwasów tłuszczowych i ich pochodnych, olejów roślinnych, modyfikowanych silikonów itp. wymusza obecność drugiej fazy w układzie. Jednocześnie faza wodna, bogata w surfaktanty o właściwościach myjących, pozwala na oczyszczenie włosów. Dzięki temu możemy osiągnąć efekt łagodnego mycia przy jednoczesnym bardzo silnym działaniu kondycjonującym i odżywczym. Takie formy nie są jednak przeznaczone do każdego rodzaju włosów. Najczęściej kierowane są dla konsumentek o cienkich, delikatnych, mocno uwrażliwionych włosach, zniszczonych zabiegami chemicznymi lub wysoką temperaturą, często farbowanych, a w szczególności rozjaśnianych, które należy chronić przed nadmiernym odtłuszczeniem. Zaleca się stosowanie tych form zamiennie z klasycznymi szamponami, w zależności od struktury włosa, co 2-3 mycie.
Substancje myjące i kondycjonujące w szamponach
W ramowej recepturze szamponu jako bazowe surowce najczęściej występują anionowe środki powierzchniowo czynne (SPC). Ich popularność wynika z bardzo dobrych właściwości użytkowych, jak oczyszczanie i zdolność tworzenia stabilnej piany. Mimo że sama piana nie ma znaczącego udziału w procesie mycia, pozwala na łatwiejsze rozprowadzanie produktu po powierzchni włosów, a co za tym idzie oszczędniejsze zużycie szamponu. Ma to znaczenie nie tylko dla konsumenta, który niepieniący się produkt zużywa szybciej, ale również dla producenta, mogącego szczycić się wydajnością kosmetyku. Surfaktanty te pozawalają również na łatwe i tanie zagęszczanie formulacji poprzez tworzenie mieszanych miceli z niejonowymi/amfoterycznymi SPC (które i tak z reguły są obecne w preparacie) lub dodatek elektrolitu (np. NaCl). Powyższe cechy powodują, że anionowe SPC stanowią idealny kompromis między dobrymi właściwościami użytkowymi a dość niską ceną.
Najpowszechniej spotykanymi anionowymi detergentami w szamponach, podobnie do innych preparatów myjących, są sole siarczanów oksyetylenowanych alkoholi tłuszczowych, np. w postaci soli sodowej siarczanu oksyetylenowanego alkoholu laurylowego (SLES). Spełniają one niekiedy szereg sprzecznych wymagań, które stawiane są wielofunkcyjnym szamponom. Z jednej strony charakteryzują się doskonałymi właściwościami myjącymi, dobrym działaniem pianotwórczym oraz stabilnością piany, nawet w obecności substancji tłuszczowych, oraz są odporne na twardą wodę. Mają przy tym stosunkowo niski potencjał drażniący oraz alergogenny. Potencjał ten dodatkowo obniża się poprzez modyfikacje samej cząsteczki SPC (np. zmianą jonów sodowych na magnezowe) bądź dodatek substancji kompleksujących (np. hydrolizatów protein), które tworząc aglomeraty, utrudniają wnikanie cząsteczek surfaktantów w powierzchniowe kompartymenty skóry i włosów. Z drugiej strony silne właściwości odtłuszczające soli siarczanów oksyetylenowanych alkoholi tłuszczowych mogą wpływać na strukturę włosa poprzez nadmierne odtłuszczanie mytych powierzchni.
Osłonka włosa, będąca jego najbardziej zewnętrzną strukturą, stanowi warstwowo ułożone blaszkowate komórki białkowe zlepione tłuszczowym spoiwem. Ich dachówkowate ułożenie pozwala na pokrycie całej powierzchni włosa, tworząc coś na kształt ochronnej tuby. W skład najbardziej zewnętrznej warstwy osłonki wchodzi kwas 18-metyloarachidowy nazywany 18-MEA. Kwas ten, łącząc się z niżej położonymi strukturami białkowymi, odgrywa kluczową rolę w utrzymaniu hydrofobowego charakteru powierzchni włosa.
Wymywanie 18-MEA i pozostałych lipidów tłuszczowego spoiwa powoduje odsłonięcie leżących poniżej struktur oraz narażenie ich na działanie czynników atmosferycznych, w tym utratę wilgoci. Niszczenie bariery hydrofobowej w konsekwencji prowadzi do podnoszenia się i złuszczania komórek osłonki, szorstkości i płatania się włosów, a w konsekwencji utraty budulca włosa z głębiej położonych warstw. Z tego też względu obecność soli siarczanów oksyetylenowanych alkoholi tłuszczowych powinna być równoważona wysokiej jakości środkami kondycjonujących, chroniącymi włos przed nadmiernym odtłuszczaniem oraz uzupełniającymi ochronną warstwę hydrofobową włosa.
Podobnie skutecznymi pod względem mycia i pianotwórczości, ale o nieco mniejszych zdolnościach odtłuszczających, są sulfonowane parafiny lub alfa-olefiny.
Najczęściej stosuje się pochodne z 14-16 atomami węgla. Stosowane pojedynczo pozostawiają uczucie tępych włosów, co z łatwością niweluje się dodatkiem substancji kondycjonujących. Równie popularne, tanie i o łagodnych właściwościach myjących są sole alkilosulfobursztynianów. Niestety piana powstała z ich użyciem szybko gaśnie w obecności sebum i lipidowych substancji kondycjonujących.
Kolejną atrakcyjną grupą surfaktantów wykorzystywanych w szamponach do włosów są amfoteryczne środki powierzchniowo czynne. Najczęściej spotykane są amidowe pochodne acylowane kwasami oleju kokosowego. Są kompatybilne z większością środków powierzchniowo czynnych, obniżają potencjał drażniący anionowych SPC, a ich wodne roztwory są łatwe do zagęszczania. Dodatkowo wykazują właściwości kondycjonujące ze względu na obecność grup naładowanych dodatnio (przy pH poniżej punktu izoelektrycznego SPC). Najpopularniejszym amfoterycznym SPC jest Cocamidopropyl betaine. W preparatach do mycia włosów dzieci, ze względu na wyjątkowo łagodne działanie, znajdziemy również Cocoamphocarboxyglycinate czy Cocoamidopropylhydroxysultaine (Rys. 1.).
Ze względu na swoje bardzo łagodne działanie najbardziej pożądaną grupą surowców myjących są niejonowe środki powierzchniowo czynne, najczęściej występujące w postaci alkilopoliglukozydów. Ich niewątpliwą zaletą są: kompatybilność z jonowymi surfaktantami, łagodzenie potencjału drażniącego anionowych SPC oraz dobra rozpuszczalność w wodzie. Dodatkowo, w zależności od długości łańcucha alkilowego, mogą wykazywać silne właściwości kondycjonujące włosy. Obok najpopularniejszych alkilopoliglukozydów, jak Lauryl Glucoside czy Coco Glucoside, możemy również spotkać estry sorbitanu, glikoli, glicerolu i poliglicerolu, kopolimery tlenku propylenu lub etylenu, tlenki amin czy oksyetylenowane pochodne alkoholi tłuszczowych. Z uwagi na cenę spotykane są w droższych preparatach do włosów o wielofunkcyjnym działaniu, kierowanych do włosów mocno uwrażliwionych, podatnych na uszkodzenia lub w kosmetykach dla dzieci. Bardzo popularne są również alkanoloamidy kwasów tłuszczowych oraz ich oksyetylenowane pochodne (PEG-11 Cocamide), które poza właściwościami stabilizującymi pianę wykazują zdolność do renatłuszczania skóry i kondycjonowania włosów. Mimo lepszych właściwości użytkowych, dietanoloamidy (Cocamide DEA, Cocamide DIPA) są wypierane przez monoalkanoloamidy (Cocamide Methyl MEA, Cocamide MEA, Cocamide MIPA) ze względu na możliwość tworzenia nitrozwiązków. Z tego również powodu ich kosmetyczne zastosowanie jest ograniczone załącznikiem III Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1223/2009 dotyczącego produktów kosmetycznych.
Poza bazowymi i pomocniczymi surfaktantami w szamponach do włosów znajdziemy związki o właściwościach stricte pielęgnacyjnych o różnym mechanizmie działania. Ich podstawowymi funkcjami są m.in. ułatwienie rozczesywania włosów, wygładzenie, zwiększenie połysku poprzez stworzenie na ich powierzchni dodatkowego filmu, działanie antystatyczne oraz nawilżające. Niektóre surowce, jak niskocząsteczkowe proteiny bądź ich modyfikowane pochodne (np. Steardimonium Hydroxypropyl Hydrolyzed Keratin), mogą uzupełniać ubytki w strukturze włosa, zapewniając efekt trwalszy niż samo kondycjonowanie, najczęściej utrzymujące się tylko do kolejnego mycia.
Poza hydrolizatami protein stosuje się pochodne czwartorzędowych soli amoniowych (Rys. 2.), silikony (częściej w postaci modyfikowanych pochodnych, np. Amodimethicone/Morpholinomethyl Silsesquioxane Copolymer), lipidy oraz naturalne i syntetyczne polimery modyfikowane czwartorzędowo (np. Guar Hydroxypropyltrimonium Chloride).
Ich zadaniem jest znoszenie ładunku elektrostatycznego charakterystycznego dla włosów zniszczonych (związki z grupami funkcyjnymi mogą nietrwale wiązać się z centrami aktywnymi włosa) lub adsorbcja na powierzchni włosa (w przypadku niepolarnych składników lipidowych za pomocą wiązań van der Waalsa), dająca w efekcie ochronny film hydrofobowy.
Substancje czynne
Poza substancjami myjącymi i kondycjonującymi w szamponach, podobnie jak w treatmentach, znajdziemy również substancje czynne, np. witaminy, ekstrakty roślinne, ceramidy i inne, spełniające określoną funkcję kosmetyczną, jak również substancje wpływające jedynie na formę fizykochemiczną produktu, takie jak zagęstniki, sekwestranty, regulatory pH, konserwanty, kompozycje zapachowe czy elektrolity. Ich szersze omówienie będzie przedmiotem kolejnych opracowań.
Należy podkreślić, że spora ilość opisanych surowców to syntetyczne środki powierzchniowo czynne. Dla konsumentów, pozostających w trendzie produktów naturalnych, kosmetyki wytwarzane z ich udziałem, mimo wysokich walorów użytkowych, nie są atrakcyjne. W tym przypadku w miejsce syntetycznych surfaktantów stosuje się saponiny, będące naturalnymi składnikami o właściwościach myjących. Charakteryzują się łagodnym działaniem oczyszczającym i stosunkowo stabilną pianą. Obecne są w roślinach, takich jak Kozieradka pospolita (Trigonella foenum-graecum), Mydlnica lekarska (Saponaria offi cinalis), czy też Zapian właściwy, znany jako Reetha (Sapindus Mukorossi).
• Arct J., Skład i zasady komponowania szamponów, Wiadomości PTK, 2001, 3(1): 10-20.
• Sułek M.W., Zięba M., Wpływ pochodnych silikonów o wysokim stopniu etoksylowania na właściwości użytkowe szamponów, Polish
Journal of Cosmetology 2010, 13(2): 100-113
• Jacek Arct, Katarzyna Pytkowska, Receptura kosmetyku. Zeszyty Dydaktyczne Wyższej Szkoły Zawodowej Kosmetyki i Pielęgnacji Zdrowia, 1/2012, ISBN: 83-89678-64-0
• Robbins C.R., Chemical and Physical Behavior of Human Hair, Springer-Verlag New York, Inc, 2002, ISBN 0-387-95094-X
• Barve K., Dighe A., The Chemistry and Applications of Sustainable Natural Hair Products, Springer International Publishing, 2016, ISBN 978-3-319-29419-3
• Kabayashi E., Składniki kondycjonujące o działaniu skierowanym na powierzchniową strukturę włosów, SOFW Journal Wydanie Polskie, 2012, 1/2(5): 2-9
Magdalena Krulikowska
Wyższa Szkoła Zawodowa Kosmetyki i Pielęgnacji Zdrowia; Scientific & Regulatory Adviser, Henkel Polska
Artykuł został opublikowany w kwartalniku „Świat Przemysłu Kosmetycznego” 3/2017
http://przemyslkosmetyczny.pl/artykul/szampony-przeglad-surowcow-i-trendow
